Odporność, tolerancja i wrażliwość
Marzeniem każdego działkowca jest niewątpliwie uzyskanie na swej działce dorodnych roślin, które wydają obfity, smaczny i zdrowy plon. Z praktyki jednak wiadomo, że często jakieś choroby zupełnie niespodziewanie atakują nasze pomidory, ogórki, fasolę, cebulę, marchew i inne warzywa. Również różne szkodniki, jak np. mszyce, śmietki, czy nawet ślimaki osłabiają uprawiane rośliny, co odbija się bardzo niekorzystnie na plonowaniu.
Oczywiście, można zawsze do zwalczania chorób czy szkodników stosować różne środki chemiczne, ale w mentalności działkowców prawie „zakodowana” jest produkcja warzyw i owoców bez chemii, „nie pryskanych”, czyli zdrowych. Coraz częściej poszukujemy w sklepach nasion takich odmian, które obok wielu pozytywnych cech, charakteryzowałyby się jeszcze odpornością na różne choroby.
Określenia takie, jak odporność, tolerancja, różna wrażliwość, są używane nie tylko w odniesieniu do człowieka czy zwierząt, ale również do roślin. Spróbujmy zatem wyjaśnić bliżej, na czym polegają mechanizmy rządzące odpornością, tolerancją czy wrażliwością roślin na choroby. Będzie to łatwiejsze, jeśli przypomnimy, jakie zjawiska leżą u podstaw chorób roślinnych wywoływanych przez różne drobnoustroje.
Najistotniejszym czynnikiem w porażaniu rośliny jest właśnie wirus, bakteria, czy chorobotwórczy grzyb, nazywany patogenem lub pasożytem. Pasożytniczy tryb życia tych chorobotwórczych drobnoustrojów polega na tym, że wykorzystują one rośliny jako źródło pokarmu. Roślina staje się żywicielem dla atakującego ją patogena. W momencie porażania rośliny ważne są również warunki środowiska, ponieważ każda infekcja może zachodzić tylko przy odpowiednim poziomie wilgotności, temperatury, czy oświetlenia. Między pasożytem a rośliną żywicielską mogą zaistnieć zależności, które doprowadzą lub nie doprowadzą do ujawnienia się choroby. Zależy to głównie od zdolności infekcyjnych i toksyczności patogena oraz od stopnia wrażliwości rośliny, z którą patogen się zetknął. Istotne są tu również wspomniane już warunki środowiska.
Dobrym przykładem na zobrazowanie odporności, tolerancji i wrażliwości na choroby będzie zachowanie się zarodników grzyba na powierzchni liści różnych odmian pomidora czy ogórka. Widzimy, że inaczej zachowują się zarodniki i grzybnia patogena, na liściu rośliny, która „nie umie” się bronić przed porażeniem, a inaczej na tkance liścia rośliny, która posiada pewien „system obronny”. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z rośliną wrażliwą, gdzie zarodniki grzyba kiełkują bez żadnych przeszkód i szybko wyrasta z nich grzybnia w następstwie niszcząc tkankę roślinną. W drugim zaś przypadku zarodniki nie kiełkują, lub po wytworzeniu tylko fragmentu grzybni przestaje ona rosnąć i zasycha. Rośliny odmian odpornych charakteryzują się takimi cechami budowy liścia, które stanowią barierę dla rozwoju patogena. Tą barierą może być dość gruba warstwa pokrywająca skórkę liścia lub jej specyficzny skład chemiczny. W takim przypadku mamy do czynienia z odpornością bierną, ponieważ wytworzyła się ona jako cecha gatunku czy odmiany rośliny.
Inny rodzaj zabezpieczenia rośliny przed porażeniem przez patogeny, nazywamy tolerancją. Rośliny tolerancyjne mają zdolność aktywnego przeciwstawiania się drobnoustrojom chorobotwórczym, wnikającym do ich tkanek. Aktywność ta polega na wytwarzaniu substancji „obronnych”, działających toksycznie na atakującego patogena. Substancje te mogą hamować rozprzestrzenianie się pasożyta na różnym etapie jego rozwoju. Po całkowitym zahamowaniu rozwoju dochodzi najczęściej do degeneracji komórek patogena.
Rośliny wrażliwe na choroby wywoływane przez różne patogeny, stanowią dobre podłoże do ich rozwoju. Rośliny te nie są odporne na infekcje. Pasożyt znajdując dobre warunki wytwarza toksyny, które ujemnie oddziaływują na roślinę, niszcząc stopniowo jej tkanki. Roślina nie broni się przed pasożytem, który rozkładając jej tkanki czerpie substancje odżywcze, konieczne mu do życia.
Nie tylko choroby, ale również uszkodzenia roślin przez owady czy innego rodzaju szkodniki mogą spowodować znaczne straty w działkowych uprawach. Tu system obronny roślin opiera się głównie na odstraszaniu szkodnika poprzez wytwarzanie związków lotnych czy substancji stałych wewnątrz tkanek. Substancje te mogą powstawać również „w odpowiedzi” na pierwsze uszkodzenia roślin i być elementami ograniczającymi żerowanie następnych szkodników.
W hodowli roślin warzywnych dąży się do wyprodukowania odmian, które obok plenności i walorów smakowych byłyby odporne lub tolerancyjne na choroby. Obecnie na rynku nasiennym hodowcy przedstawiają coraz bogatszą ofertę odmian warzyw posiadających kompleksową odporność na wiele chorób lub wysoki stopień tolerancji na nie. I dla przykładu: ogórek gruntowy Atadyn F1 posiada kompleksową odporność wobec następujących chorób: parch, antraknoza, mączniak właściwy, kanciasta plamistość i wirus mozaiki ogórka, a także wysoki stopień tolerancji na mączniaka rzekomego.
Pojawiające się wciąż nowe odmiany pomidorów do upraw pod osłonami oraz w gruncie posiadają odporność na wiele chorób. Przy nazwie odmiany – zwłaszcza do upraw pod osłonami zawsze jest podana informacja o rodzaju odporności: np. Baron F1 TmC5V F2., Jowisz F, TmC5F2VN. Poszczególne litery i cyfry oznaczają odporność na określone choroby, I tak: Tm – wirus mozaiki tytoniu, C3, C4, C5 – odpowiednio trzy, cztery, pięć ras brunatnej plamistości pomidora, F, F2 — jedna lub dwie rasy więdnięcia fuzaryjnego, V – werticylioza pomidora, N – oznacza odporność na nicienie.
