Warzywa cebulowe
Warzywa cebulowe to rośliny roczne lub dwuletnie o charakterystycznym smaku i zapachu, który zawdzięczają specyficznym olejkom eterycznym. Związki te maja właściwości antyseptyczne i lecznicze, a dzięki zawartości soli wapnia i potasu działają na organizm odkwaszająco. Spożycie warzyw cebulowych ma długą historię. Zapisy sprzed około 5 tysięcy lat, świadczą o stosowaniu już w tym okresie czosnku jako lekarstwa.
Ta liczna grupa warzyw, do których zaliczamy cebule: białą i czerwoną, kartoflankę, szalotkę, perłową, drzewiastą zwaną niekiedy wielopiętrową lub szczytową, siedmiolatkę, czosnek, por i szczypiorek, pochodzi z półkuli północnej, a ojczyzną form jadalnych jest Azja Zachodnia i Środkowa. Ze względu na swe pochodzenie, cebulowe są dość wytrzymałe na niskie temperatury, mają średnie wymagania wodne i duże wymagania świetlne. Nie można więc ich uprawiać w miejscach zacienionych.
Cebulę sieje się wprost do gruntu, wysadza dymkę lub – rzadziej – rozsadę. Główne zabiegi pielęgnacyjne to odchwaszczanie, spulchnianie międzyrzędzi i podlewanie. Nasiona cebuli w ilości 5 g na 10 m2 wysiewamy na początku kwietnia, w rzędy odległe co 30 cm na głębokość 1-2 cm. Cebula kiełkuje wolno (około 20 dni), dlatego dobrze jest wysiewać ją wraz z szybko kiełkującymi nasionami, np. rzodkiewki lub sałaty. Rozsadę możemy przygotować w domu, wysiewając w marcu nasiona do małych doniczek lub pojemniczków po kilka nasionek. Po wzejściu przerywamy roślinki pozostawiając 4-5 szt. Zahartowaną rozsadę sadzimy do gruntu w końcu kwietnia, w rozstawie 30 x 25 cm. Gdy rozsada cebuli rośnie w domu, wymaga dość niskiej temperatury: 12-14°C. Możemy również wysadzać dymkę, najlepiej średnią (o średnicy 1 1-16 mm), wczesną wiosną, w rzędy co 15-20 cm, w rzędzie co 5 cm. Na obsadzenie 10 m2 potrzeba około 1 kg dymki. Małe cebulki sadzimy piętką do dołu, tak, by wierzchołek znajdował się 0,5 cm pod ziemią i dobrze obciskamy. Dymkę możemy również wysadzać jesienią, wtedy dużą o średnicy 17-25 mm, nieco głębiej, 3-3,5 cm winna być odległość wierzchołka od powierzchni gleby. Sadzimy gęściej w terminie od końca września do połowy października. W grupie cebul wczesnych przydatne do uprawy z dymki są odmiany Centurion i Picko Bello.
Z cebul średniowczesnych na uwagę zasługują polskie odmiany Czerniakowska – o słomkowo-żółtej, średniej grubości łusce, kremowobiałym miąższu i łagodnym smaku, równomiernie zasychającym szczypiorze. Przeznaczona jest do wczesnego zbioru i krótkotrwałego przechowywania. Żytawska – ma charakterystyczny kulistospłaszczony kształt, miąższ barwy kremowej, łuski słomkowo żółte i dobrze się przechowuje. Do grupy cebul średniowczesnych należy holenderska odmiana Albion F1 – cebula biała, łagodna w smaku, dzięki czemu nadaje się do surówek, doskonała do suszenia, nie nadaje się jednak do długiego przechowywania.
Lista cebul średniopóźnych obejmuje nową polską odmianę Supra. Cebule są kształtu kulistego, wyrównanej wielkości. Łuski okrywające są barwy ciemnożółtej, miąższ białokremowy, bardzo smaczny. Odmiana ta dorównuje plennością odmianom mieszańcowym z tej samej grupy wczesności. Duży udział w plonie stanowią cebule o średnicy powyżej 7 cm. Przeznaczona jest głównie do bezpośredniego spożycia i krótkotrwałego przechowywania. Dwie odmiany holenderskie Red Baron i Red Mate to cebule o czerwonobrązowej, suchej łusce. Red Baron ma lekko zabarwiony miąższ o łagodnym smaku, który ze względu na zabarwienie, ciekawie wygląda w surówkach i po ugotowaniu. Cebula ta może być uprawiana również z dymki, nie nadaje się jednak do przechowywania. Red Mate wytwarza cebule małe, romboidalne, o średniotwardym, fioletowym miąższu. Te kolorowe cebule nie nadają się jednak do dłuższego przechowania.
Cebule późne to: Wolska i Sochaczewska. Zaletą tej ostatniej jest biały, jędrny, łagodny w smaku miąższ. Obydwie przechowują się dobrze aż do wiosny. Oporto RS to polska odmiana późna, bardzo plenna, a żółtej mocnej łusce, niezawodna do długotrwałego przechowania. Exhibition – późna holenderska cebula o specyficznym miąższu – miękkim, białym do białoseledynowego. Cebule są bardzo duże, wysokokuliste do wydłużonoowalnych. Typowo sałatkowe, nie nadają się jednak do przechowania.
Niezależnie od najbardziej popularnej cebuli jadalnej Allium cepa istnieją różne formy botaniczne tego gatunku, jedną z nich jest szalotka – Allium ascalonicum, uprawiana w Azji Mniejszej i Środkowej od niepamiętnych czasów. (Nazwa łacińska wskazuje zresztą na jej pochodzenie. Aszkelon to miasto w dawnej Palestynie, gdzie szalotka była powszechnie uprawiana). Najczęściej nie tworzy ona nasion, a owoce są zastąpione w kwiatostanach drobnymi cebulkami powietrznymi, podobnymi do ząbków czosnku. Owalne cebule składają się z wielu mniejszych cebulek, rozdzielających się parami i silnie przylegających do siebie. Każda z grup cebulek otoczona jest wieloma czerwonawymi łuskami. Szalotka najczęściej rozmnażana jest wegetatywnie.
Cebula wielopiętrowa (Allium cepa var. proliferum) – zwana niekiedy drzewiastą lub szczytową jest roślina wieloletnią, plonującą na tym samym miejscu 3-4 lata. Część nadziemną stanowią liście i pędy kwiatostanowe, które wytwarzają kwiaty i drobne cebulki powietrzne. Z tych ostatnich wyrastają liście i pędy, tworząc kolejne piętro cebulek. W dobrych warunkach mogą wytworzyć się 3-4 piętra cebulek powietrznych. Pod ziemią każda roślina tworzy gniazda małych, niekształtnych cebulek, o łuskach barwy i ciemnoczerwonej, aż do fioletowej. Wczesną wiosną częścią jadalną tej cebuli jest zielony szczypior, latem cebulki powietrzne, jesienią – cebulki szczytowe i podziemne. Ten gatunek cebuli warto jest uprawiać na działce, nie tylko ze względu na oryginalny wygląd, ale również dlatego, iż jest odporny na choroby i rzadko bywa porażany przez szkodniki warzyw cebulowych.
Cebula siedmiolatka (Allium fistulosum) ma smak delikatniejszy od cebuli zwyczajnej. Uprawiana jako dwuletnia jest rośliną trwałą i odporną na mróz. Dodatkową zaletą siedmiolatki jest zdolność do tworzenia licznych cebul bocznych. Cebula mateczna pęka i pojawiają się nowe, wydłużone cebulki boczne. Siedmiolatkę uprawia się z siewu, rozsady lub rozmnaża wegetatywnie przez podział kępek. Nasiona siejemy w rzędy oddalone od siebie o 30 cm, a w roku następnym cebule przerywamy, zostawiając rośliny co 15-20 cm. Najczęściej jednak plantację siedmiolatki zakładamy z rozsady. Wysiewamy wtedy nasiona w kwietniu, na rozsadniku, w ilości 2 g/m2, a w czerwcu wysadzamy rozsadę na miejsce stałe, w rozstawie 30 x 20 cm, po 3 rośliny w jednym gnieździe.
Pielęgnacja roślin polega na odchwaszczaniu i spulchnianiu gleby. Zbiór w uprawie z siewu rozpoczyna się wiosną w trzecim roku uprawy. Cebulę rozmnażaną przez podział zbiera się już w drugim roku uprawy. Szczypior ścina się po raz pierwszy wiosną, gdy osiągnie wysokość 20-30 cm, po raz drugi miesiąc później. Po upływie 4 lat uprawę likwidujemy, ponieważ daje niskie plony. Kępy wykopuje się i rozdziela na poszczególne cebulki. Część roślin można przeznaczyć na założenie nowej uprawy.
Cebula kartoflanka (Allium cepa var. aggregatum) jest odmianą botaniczną cebuli zwyczajnej. Nie tworzy jednej dużej cebuli, lecz gniazda złożone z kilkunastu kulistych (6-15), nie spłaszczonych, średniej wielkości cebulek. Jest bardziej wytrzymała na niskie temperatury i ma mniejsze wymagania glebowe. Udaje się zarówno na glinach, jak i piaskach. Zbiór przeprowadzamy około połowy sierpnia, gdy szczypior jest zaschnięty. Po wysuszeniu na zagonie, obcinamy i przechowujemy tak jak cebulę zwyczajną. Większe przeznaczamy do spożycia, a małe do sadzenia.
Czosnek (Allium sativum) – spośród wszystkich cebulowych należy do najstarszych roślin uprawowych o wielorakich właściwościach leczniczych, takich jak profilaktyka i leczenie miażdżycy, nadciśnienia samoistnego. W Polsce uprawiane są czosnki wytwarzające cebulki powietrzne i czosnki zwykłe, które takich cebulek nie wytwarzają. Do tych ostatnich należą czosnki górskie uprawiane na Podhalu. Rośliny wytwarzające cebulki powietrzne są bardzo bujne i dorastają do 100-120 cm. Płaskie cebule o wadze około 70 g zawierają 6-9 dużych ząbków. Ten typ czosnku sadzi się głównie jesienią, ponieważ źle się przechowuje. Czosnek zwykły dorasta do 60 cm, ma srebrnozielone liście z silnym nalotem woskowym. Główka o wadze około 40 g zawiera 11-19 ząbków. Sadzi się go wczesną wiosną. Czosnek górski ma charakterystyczne grube łuski zewnętrzne, ściśle przylegające i utrzymujące się aż do wiosny. Na ogół sadzi się go wiosną, ale równie dobrze rośliny plonują z nasadzeń jesiennych. Lista odmian roślin warzywnych zawiera 5 odmian czosnku. Są to Pola – tworząca dużą główkę, składającą się z 6 białych ząbków, pokrytych białą łuską. Mega, Orkan, Orlik, Arkus – o dużej liczbie cebulek powietrznych i dużych ząbkach, ułożonych na główce pierścieniowato.
Szczypiorek (Allium schoenoprasum) – bardzo popularny i rozpowszechniony, znacznie delikatniejszy w smaku od cebuli.
